حسین بن علی بن حسین بابویه قمی

«حسین بن علی بابویه قمی»، فرزند على بن حسین بن بابویه قمى، از فقها و محدثین برجسته شیعه در قرن ۳ و ۴ هجری بود. حسین بن على بابویه، همچون برادرش شیخ صدوق، به دعا و عنایت حضرت ولى عصر (عجّل الله تعالى فرجه) به دنیا آمد. وی با صاحب بن عباد، وزیر دانشمند آل بویه، در ارتباط‌ بود و کتابى در رجال براى او نوشت. سید مرتضى و شیخ طوسی از شاگردان او هستند.

زندگی‌نامه

ولادت و خاندان:

بیش از شصت بهار از عمر على بن الحسین بن بابویه قمى -از فقهاى نامدار و محدثان برجسته قم- گذشته بود، ولى هنوز از همسرش فرزندى به دنیا نیامده بود. با این حال او به دلیل بشارت امام حسن عسکرى علیه‌السلام، امیدوار بود که فرموده بود: «و جعل اللّه من صلبک اولاداً صالحین برحمته؛ خداوند متعال از رحمت و کرم خویش، فرزندان شایسته اى را از صلب تو، مى آفریند».

على بن الحسین در انتظار تحقق این بشارت بود؛ لذا نامه اى به جناب حسین بن روح نوبختى نوشت و از نائب خاص امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشریف خواست تا از آن حضرت تقاضا نماید، براى او دعا بفرمایند، خداوند فرزندانى فقیه و آگاه به احکام اسلام به او عطا کند. پس از مدتى در جواب نامه اش چنین آمد: «انک لاتُرزق من هذه، و ستملک جاریةً دیلمیةً تُرزق منها ولدین فقیهین؛ از همسر فعلى خود فرزندى نخواهى داشت؛ ولى بزودى کنیزى دیلمى را مالک خواهى شد که دو پسر فقیه و دین‌شناس از او نصیب تو مى گردد».

دعاى امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشریف در حق او به اجابت رسید. خداوند متعال از کنیزى دیلمى که به همسرى على بن حسین درآمده بود، سه پسر به او عنایت کرد و دو تن از آن‌ها طبق فرموده حضرت علیه‌السلام از فقها و حافظان نامدار گردیدند:

• ابوجعفر محمد بن على بن حسین: معروف به شیخ صدوق؛

• حسن بن على بن حسین: وى پارسایی و عبادت‌ پیشه کرد، با مردم چندان ارتباط نداشت و در زمره علما و فقها نبود.

• ابوعبدالله، حسین بن على بن حسین.

از تاریخ تولد حسین بن على قمی در کتب رجالى سخنى به میان نیامده است، اما از قرائن روشن است، تولد وى در اوائل قرن چهارم هجرى بوده است؛ زیرا پدر بزرگوارش علی بن حسین بن بابویه قمی در سال ۳۰۴ یا ۳۰۵ ق براى زیارت قبور ائمه طاهرین علیهم‌السلام و سومین نایب خاص حضرت بقیة الله عجل الله تعالى فرجه الشریف به بغداد مى رود. نامه هایى را که او براى حسین بن روح نوبختى نوشته، بعد از این تاریخ بوده است. در جواب نامه وى، حضرت مهدی علیه‌السلام تعبیرهایى چون «ستملک»، «سترزق» یا «سیولد» را بکار برده اند. از این تعابیر معلوم مى شود که پس از سال ۳۰۵، خیلى طول نمى کشد که على بن الحسین؛ صاحب اولاد مى گردد. با توجه به این که على بن الحسین در سال ۳۲۸ یا ۳۲۹ قمری از دنیا رفته است، سال تولد محمد، حسن و حسین را باید بین سال هاى ۳۰۶ تا ۳۲۸ دانست.

فعالیتهای اجتماعی:

حسین بن علی بابویه قمی با مسافرت‌هایى که به بعضى از شهرها نمود، آوازه شهرتش بیشتر مناطق اسلامى را فراگرفت. وى در ربیع الاول سال ۳۷۸ ق. به شهر بصره رفت و در آنجا به بیان احادیث و نشر احکام اسلام پرداخت.

در دوره «دیالمه» قدرت و عظمت علماى شیعه در عراق و ایران، به اوج خود رسیده بود و حوزه هاى درس و بحث و مجالس مناظره آنان با ارباب مذاهب در بغداد، علنى بود. دانشمندان شیعه در همه جا با سلاطین دیالمه و وزراى آنان مرتبط و منظور نظر ایشان بودند. رابطه شیخ صدوق و برادرش حسین بن على بن بابویه با صاحب بن عباد، وزیر دانشمند و ادب‌پرور «آل بویه»، از نمونه این ارتباط‌ها است. شیخ صدوق کتاب عیون اخبارالرضا را به نام صاحب بن عباد، تألیف کرد و حسین بن على بن بابویه نیز کتابى در رجال را براى صاحب بن عباد به رشته تحریر درآورد. روشن است که ارتباط با فرمانروایان براى بدست آوردن منصب و یا جلب منفعت دنیایى نبوده است؛ بلکه ارشاد و راهنمایى آن‌ها به سوى حق و عدالت مد نظر بوده، که خود حاکى از اقتدار و نفوذ علماى شیعه در آن عصر مى باشد.

وفات:

شواهدى بیان مى دارد که حسین بن علی بابویه قمی تا اوائل قرن پنجم در قید حیات بوده است و علماى بزرگى خوشه چین خرمن علم و حدیثش بوده اند. گرچه در اکثر کتب رجالى به سال وفات از وى تصریح نشده است؛ ولى در مقدمه کتاب شریف من لایحضره الفقیه تألیف شیخ صدوق که به قلم سید حسن موسوى خراسانى تحریر یافته، چنین آمده است: «حسین بن على در نیمه ماه مبارک رمضان سال ۴۱۸ ق، از دنیا رفت». جاى مزار وى نیز به طور دقیق معلوم نیست.

تحصیل و استادان

حسین بن علی بابویه قمی با استعداد سرشار و جدیت و شوق زیادى که به تحصیل علم و حفظ احادیث اهل بیت علیهم‌السلام داشت، به سرعت توانست مدارج عالى فقه و حدیث را بپیماید و خود بر کرسى تدریس قرار گیرد. وى از استادان بزرگى بهره مند بود، بعضى از آن‌ها که در کتب رجالى به نامشان تصریح شده است، عبارتند از:

• ۱- پدر بزرگوارش، على بن حسین بن بابویه قمى: وى بیش از یک دهه تحت تعلیم آن عالم فرزانه قرار داشت. او از پدر گرامیش براى نقل روایاتش اجازه داشت.

• ۲- برادر بزرگوارش، محمد بن على بن حسین بن بابویه قمى معروف به شیخ صدوق: او در همتایى حافظه نیرومندش جز برادر کوچکترش، ابوعبدالله حسین بن على، مانند دیگرى نداشت.

• ۳- شیخ ابوجعفر محمد بن حسین نحوى.

• ۴- على بن احمد بن عمران الصفار.

• ۵- ابوجعفر محمد بن على الاسود.

• ۶- حسین بن احمد بن ادریس قمی.

تدریس و شاگردان

حسین بن على قمی که در سن جوانى بر کرسى تدریس نشست، شاگردان زیادى پروراند و معارف متعالى اهل بیت علیهم‌السلام را به آن‌ها منتقل نمود. ایشان مى گوید: وقتى مجلس درس تشکیل دادم، کمتر از بیست سال داشتم. گاهى ابوجعفر محمد بن على اسود در مجلس درس من حاضر مى شد. او وقتى مى دید من در این سن جوانى با سرعت به سؤال هاى شاگردان در رابطه با مسائل حلال و حرام شرعى جواب مى دهم، بسیار شگفت زده مى شد و بعد مى گفت: تعجبى نیست، چون که تو به دعاى امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشریف به دنیا آمده اى.

برخی از شاگردان او عبارتند از:

• ۱- على بن حسین، معروف به سید مرتضى؛ وى دانشمندى بزرگ و از شاگردان ممتاز شیخ مفید (م، ۴۱۳ ق) بود.

• ۲- ابوعبدالله حسین بن عبیدالله غضائرى (م، ۴۱۱ ق) پدر احمد بن حسین غضائرى، که در علوم مختلف دینى چون فقه و امامت تألیفات زیادى دارد، از جمله: کشف التمویه والغمه، التسلیم على امیرالمؤمنین بإمرة المؤمنین.

• ۳- حسن بن على بن حسن قمى: صاحب قدیمى ترین تاریخ قم که ترجمه بخشى از آن در دست است.

• ۴- حسن بن احمد بن هیثم عجلى.

• ۵- احمد بن محمد بن نوح ابوالعباس سرافى.

• ۶- شیخ الطائفه، محمد بن حسن طوسى (م، ۴۶۰ ق): از شاگردان برجسته شیخ مفید و صاحب تألیفات مهمی در رجال و حدیث چون فهرست و تهذیب الاحکام است.

• ۷- ابوهاشم محمد بن حمزة بن حسین از نوادگان امام کاظم علیه‌السلام.

آثار و تألیفات

حسین بن على بن بابویه در موضوعات مختلفى از علوم اسلامی تألیفاتى دارد. مرحوم نجاشى تمام کتاب هاى وى را به واسطه حسین بن عبیدالله غضائرى نقل کرده است، و شیخ طوسى هم باواسطه و هم بدون واسطه از وى روایت نقل مى کند.

بعضى از آثار او عبارتند از:

• ۱- کتاب التوحید: احتمالاً این کتاب نیز مانند کتاب «التوحید» تألیف برادرش شیخ صدوق بوده، ولى امروزه از چاپ یا نوشته خطى آن خبرى در دست نیست.

• ۲- کتاب نفى التشبیه: این کتاب در ردّ «مشبّهه» که در بعضى از اوصاف پروردگار مطالب غیرصحیح را ابراز مى داشتند نوشته شده است.

• ۳- کتابى در علم رجال براى صاحب بن عباد، وزیر دانشمند و ادیب دربار دیالمه.

• ۴- الرد على الواقفیة: این کتاب بر رد گروهى از شیعیان که آن‌ها را واقفیه مى نامیدند به رشته تحریر درآمده است.

• ۵- کتاب سیرة النبى و الائمة علیهم السلام فى المشرکین.

در دیدگاه عالمان

علماى رجال و تراجم با تعبیرهاى گوناگون، حسین بن على قمی را فقیهى برجسته و محدثى با حافظه نیرومند و مورد وثوق معرفى کرده و بعضى از تألیفات وى را برشمرده اند.

نجاشى (متوفى ۴۵۰ ق) مى گوید: «حسین بن على بن حسین بن موسى بن بابویه قمى مورد وثوق مى باشد و کنیه اش ابوعبدالله است. وى از پدرش على بن حسین اجازه داشت. کتاب هاى متعددى دارد...».

علامه حلی مى گوید: «حسین بن على روایات زیادى نقل کرده است و مورد وثوق مى باشد. او از پدر، برادر و جمع دیگرى روایت کرده است». ابن داوود حلی نیز مثل علامه، وى را مورد اطمینان دانسته است.

شیخ حر عاملى (متوفى ۱۱۰۴ ق) مى نویسد: «شیخ ابوعبدالله حسین بن على، برادر شیخ صدوق، رئیس محدثین مى باشد. وى شخصى عظیم‌الشأن و مورد وثوق است».

صاحب ریاض العلماء مى گوید: «حسین بن على بن بابویه و برادرش و فرزندانشان تا زمان شیخ منتجب الدین (متوفى ۵۸۵ ق) همه از علماء بزرگ بودند».

محمدعلى مدرس تبریزى مى نویسد: «محمد بن على و حسین بن على هر دو فقیه بودند و محدث با حافظه قوى. کثرت محفوظات و خدمات دینى آن‌ها، از نظر تألیفات و تشکیل جلسات درس و بیان معارف اهل بیت علیهم‌السلام، حیرت‌آور بود؛ این همه در اثر توجه ولایى حضرت حجة ابن الحسن عجل الله تعالى فرجه الشریف بوده است. آن‌ها همواره از این که تولدشان به دعاى امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشریف بود، افتخار مى کردند».

پانویس

منابع

• احمد محیطى اردکانى، ستارگان حرم، جلد ۱۰.